Футбол фанатизмі

Нөмірі бірінші спорт падишасы саналатын футболды қазіргі таңда әлем жұртшылығы жаппай тама­шалайды. Әлемнің түкпір-түкпі­рін­де болып жататын сол футбол матч­тарының соңы үлкен қақты­ғыс­қа ұласып жататын жайлар жиі кездеседі. Жеңілген жақтың жан­кү­йерлері жаппай көшеге шығып, жарнама тақталарын құлатып, жолындағыларды қиратып, өртей бастайтынын, бұнымен қоймай, фанаттар полицейлерге қарсылық көрсетіп, тәртіп сақшыларына шөл­­мектер мен тас лақтыратынын, жанжал кезінде қаншама адамның зардап шегетіндігін көгілдір экран арқылы талай тамашалаған да бо­ларсыз. Теңбіл доп десе, шекесі тепсініп шығатындардың кесірінен әлемде қаншама жанкүйер опат болған десеңші. Футбол фанаттары мен полицияның қақтығысы кезінде ондаған полиция қызметкері қаза тапқан оқиғалар да аз емес. Поли­ция көзден жас ағызатын газ пай­да­ланса, бүлікшілер көліктерге жа­рылғыш құрылғылар лақтырып, тө­белес соңы үлкен өртке ұласқан қайғылы жайлар да бар. Футболдың отаны қашаннан Англия саналады. Футбол фанат­та­рының тарихы да өзінің бастауын сол тұманды Альбион жағалауынан алады. Сонау ХІХ ғасырда-ақ Ан­глия футболы өзінің тәртіпсіз­дік­терімен тарих қойнауына енген. Дегенмен, күні бүгінге дейін өріс алып отырған қазіргідей футбол бүлігі Англияда 1950-жылдардың соңында қарқын алды деуге бо­лады. 1970 жылдардың аяғында ағылшындардың ішкі проблемасы шекараны аттап өтіп, бүкіл Еу­ро­паны жайлап алды. Бұған жо­ғары билік араласып, фанаттардың кейбірі өмір бойына темір торға жабылды, кейбіріне футбол матчтарына баруға қатаң тыйым салынды. Ақырында техноло­гия­ның дамуымен стадионды бақылау камерасымен түгел жарақтан­дыр­ғаннан кейін ғана тәртіп бұ­зу­шыларды анықтау оңайға түсіп, бұзақылық едәуір саябырсығандай болды. Бірақ мұнымен ойын со­ңынан кейін болатын қанды қақ­ты­ғысты толықтай тоқтату мүмкін бол­мады. Мәселен, 1985 жылы Бельгияның «Эйзель» стадионында болған Еуропа чемпионатының финальдық матчында «Ювентусь» пен «Ливерпуль» командаларының кездесуінде болған тәртіпсіз­дік­тердің үстінде 39 жанкүйер қайтыс болды. Одан бөлек, 600 адам қатты жарақат алған. Көз жұмған 39 адамның ішінде 32 итальяндық, 4 бельгиялық, 2 француз, 1 ирландық азамат болған. Матчты ұйымдас­ты­рушылар сол кезде қауіпті қате­лік жіберген - жарысып жатқан командалардың жанкүйерлерін екіге бөліп отырғызу ойларында болмаған. Нәтижесінде қызу қан­ды англиялық және итальяндық фанаттар матч басталар сәтте-ақ төбелес бастап жіберген. Қайсы жақ­тың бірінші болып бүлік шы­ғарғаны осы кезге дейін белгісіз бо­лып келеді, екі жақ бірін-бірі кі­нәлайды. Қабаған ит ұстаған по­лицияның көзі шатынағандарға ша­масы келмеген. Итальяндықтар үрейленіп қаша жөнелген. Адам­дардың нөпір тасқыны кезінде кірпіш дуал құлап, талай адам аяқ астында жаншылып өл­ген. Осы оқиғадан кейін УЕФА ағылшын клубта­ры­ның еурокубқа қа­ты­суы­на үш жылға дейін шек­теу қойды, ал «Ливер­пульді» бес жыл бойы жа­рысқа қатыстыр­мады. 1989 жылы 15 сәуірде Ан­­г­лияның «Хиллсборо» ста­­­дионында 96 (тоқсан алты) ливерпульдық жан­­­күйердің қайтыс болуы мен 766 адамның ауыр жарақат алуы әлем­дік фут­бол көрер­мен­дерінің төбе шашын тік тұрғызды. Ағыл­шын­дар­дың осы оқиғадан кейін бі­раз уа­қытқа дейін ста­дион­нан футбол ойынын та­­машалауға жүректері да­уаламай қойған. Сол кезде осынша адамның өлуіне полицияның ойынға келген мас жанкүйерлерді стадионға билетсіз жіберулері себеп бол­ған­ға ұқсайды. Трибунада отырған көрермендердің үсті-үстіне то­ғы­тылған адамдардың көптігінен тұн­­шығып, дем алуларының өзі қиын­ға соққан. Төбелес шығып, ой­­ран-топан басталған соң, «Ли­вер­пуль» командасының фанат­та­ры талып құлаған адамдарға қол­дан жасанды дем берген по­ли­цей­лерді ұрып-соғып, өлген адам­дар­дың үстіне дәрет сындырған, қой­ны-қоныштарын тексеріп, ақша, қымбат зат іздеген. Ал бұрынғы КСРО-да 1970 жыл­дардың соңында футбол фа­нат­тарының тосын тірлігі КГБ-ның назарын жіті аудара бастады. Бұған кеңестік билік антикеңестік қозғалыс ретінде қарады. Нәти­жесінде қызу қанды жанкүйер­лер­дің көбісі ЖОО-дан шығарылды, жұмыстан қуылды. Осыған қа­ра­мастан мәскеулік «Спартактың», киевтік «Динамоның», ленин­град­тық «Зениттің» жанкүйерлері 300-400 адам болып басқа қалаларға барып тәртіпсіздік жасауын тоқ­татқан жоқ. Ара-тұра жас­тардың фут­бол үшін топ-топ болып өзара тө­белесуі үйреншікті көрініске ай­налды. Билік басына Горбачев кел­геннен кейін КСРО-дағы фут­бол фанаттары тынысын кеңінен ала бастады. 1987 жылы кеңестік футбол тарихында жаппай ірі тө­белес орын алды. КСРО чемпио­натында киевтік «Динамо» мен мәскеулік «Спартак» командала­ры­ның ойыны кезінде Киев қала­сы­ның қақ ортасында 450 мәс­кеу­лік фанат қырғын төбелес салды. 1990 жылы мәскеулік фанаттар Чехияның астанасы Прагаға келіп, қала орталығында қоғамдық тәр­тіпті бүлдірді. КСРО-ның құ­ла­уымен біраз уақыт тынышталған фанаттар 90-жылдардың орта­сы­нан бастап қайта бас көтерді. Әсіресе, мәскеулік екі клуб - «ЦСКА» мен «Спартактың» фа­нат­тары бұзақылық жасауымен аты шықты. 1997 жылы осы екі ко­манданының ойыны кезінде фа­наттар арасында жаппай қырғын төбелес шығып, милиция тарапы­нан қару қолданылып, 170 мәс­кеу­лік ұсталған. 1999 жылы фанаттар мен ОМОН-ның арасында өрбіген он бес минуттық төбелестен соң «Спартак» пен «Сатурнның» ойы­нын орта жолдан үзуге тура келген. Ста­дионның инфрақұрылымы сол кезде қатты бүлінген. Мұндай мәскеуліктер тарапынан болған төбелестер Украина мен Бело­рус­сиядағы футбол ойындары кезінде де бірнеше рет орын алды. Әлем чем­пионаты кезінде Ресейдің ұлт­тық командасының Жапония ко­мандасынан ойсырай жеңілуі ке­зінде жастар 2002 жылы 9 маусым­да Мәскеудің қақ ортасында жап­пай төбелес шығарып, бүлік біраз уақытқа дейін тыншымай тұрғаны белгілі. Сол кезде «Манеж» ала­ңын­да болған жаппай тәртіпсіз­дік­терге 8 мыңнан аса адам қа­тысып, төбелестен 75 адам жарақат алып, олардың 49-ы ауруханаға түскен, бір адам пышақ жарақаты­нан сол жерде қайтыс болған. Мәс­кеу милициясының хабарла­уын­ша, 130 тәртіп бұзушы адам қол­ға түскен. Фанаттарды тәу­бе­сіне келтіру үшін милиция табель­ді қару қолдануға мәжбүр болған. Тәртіп сақтаушылар аспанға тоғыз рет оқ атқан. Милицияның дере­гін­ше, Мәскеу орталығында 8 так­софон, 36 дүкен, бірнеше трол­лей­бус қиратылған. 107 автокөлік төңкеріліп, оның 9-ы өртеліп жіберілген. Ресейде орын алған «Спартак» командасының жан­кү­йері Егор Свиридовтың өлімі ұлт­аралық саясатқа дейін ушыққа­нын айтсақ, футбол фанаттарының қоғам үшін қаншалықты залалды екенін байқауға болады. Соңғы жылдары футбол фа­нат­тарының төбелесі Шығыс Еу­ропада, Ресей, Польша, Бело­рус­сия, Украина, Болгария, Сербия мен Хорватияда жиі көрініс бе­руде. Атам қазақтың аңшылыққа құ­марлығын өзімізге қандас тү­ріктердің футболға құмарлы­ғымен теңестіруге болады. Футбол бо­латын күн - түріктер үшін үлкен мейрам. Әсіресе, «Галатасарай» мен «Фенербахче», «Бешікташ» се­кілді күшті командаларының арасындағы кездесулерге бір ай бұрын билет бітіп қалады. Тіптен алып алаң­дар­дағы үлкен экранның алдында да ине шаншар жер болмайды. Ондай кезде тама­шалаушылардың жартысынан көбі сары қызыл түсті шарф, футболка (Галатасарайдың түсі), ал қалған бөлігі қою көк пен сары түсті (Фе­нербахче) шарф та­ғы­нады. Тү­рік­тер футбол үстінде өте қызуқанды келеді. Фанаттар бір-біріне пышақ жұмсап, адам өлімі орын алған жайлар бұл елде де жиі кездеседі. Кейде футбол фа­наттарының тір­лігі саяси сипат алады. Мәселен, Түр­кияның «Бе­шик­таш» және ев­рейдің «Мак­каби» футбол ко­ман­даларының кездесуі алдында, Ыстамбұлда түрік фанаттары Из­раильге қарсы шеру ұйым­дас­тырған. Осылайша, жергілікті ха­лық еврей клубының ойыншы­ла­ры мен жанкүйерлерін ашу-ызамен қарсы алған. Ереуілшілер көшеге Палестина автономиясының ту­ларын ұстап шыққан. Ал Израиль туын өртеп жіберген. Теңбіл доп десе, арқасы ұстап, делебесі қозып кететіндердің қызығы мұнымен таусылмайды. Өз елінің емес, өзге елдің клубы десе, өзегі күйетіндер де көп. Тіпті ста­дионда сайран салған жалаңаш сыл­қымдар да кездескен көрі­неді. Ақтан ҚОҢЫР